Gedrag van de chimpansee Pan troglodytes
door Otto Adang
Chimpansees zijn onze naaste verwanten en hun erfelijk materiaal (DNA) verschilt maar weinig van dat van ons. Ze hebben hun woongebied in of nabij de tropische regenwouden van Afrika en vormen gemeenschappen van 20 tot 100 individuen die een gebied van vele vierkante kilometers bestrijken. Binnen die gemeenschappen vormen zich kleinere subgroepen, die voortdurend van samenstelling wisselen. Vrouwen met van hen afhankelijke kinderen brengen het grootste deel van de tijd door in kleinere gebiedjes, apart van andere vrouwen. Er bestaan geen vaste man - vrouwrelaties en kinderen worden volledig door hun moeder opgevoed, de mannen spelen daarbij nauwelijks een rol. Het is niet duidelijk wie de vader is van welk kind.
Jonge chimpansee
Chimpansees worden sexueel volwassen tussen 10 en 13 jaar. Vrouwen krijgen gemiddeld elke vijf à zes jaar een kind, na een zwangerschap die 8 maanden duurt. Chimpanseekinderen moeten veel leren over het verkrijgen van voedsel en over sociale betrekkingen in de groep, zoals verzoening en steunverwerving. Als er andere kinderen in de buurt zijn spelen jonge chimpansees volop met elkaar. De functie van spel is waarschijnlijk gelegen in het oefenen van spieren en vaardigheden. Jonge chimpansees plagen en pesten ook andere groepsleden door stokjes en stenen naar hen te gooien. Daar leren ze van hoe anderen op hen reageren.
Volwassen chimpanseemannen zijn groter en sterker dan de vrouwen en trekken het hele gemeenschapsgebied rond, alleen, samen met andere volwassen mannen of in gemengde groepen. De subgroepen zijn groter als er veel voedsel beschikbaar is (fruitbomen met veel vruchten) of als er vruchtbare vrouwen in de groep zijn. Als subgroepen elkaar ontmoeten zijn er opgewonden begroetingsrituelen. Mannen blijven altijd deel uitmaken van de groep waarin ze geboren zijn: als ze naar een andere groep gaan, zouden ze worden aangevallen. Vrouwen kunnen wel overstappen naar een andere gemeenschap.
Chimpansee (Pan troglodytes)
Groepjes volwassen mannen patrouilleren zo nu en dan langs de grenzen van het gebied. Ontmoeten 'patrouilles' van verschillende nabuurgemeenschappen elkaar dan barst er vaak een oorverdovende imponeervoorstelling los. Vervolgens trekt iedereen zich weer terug. Maar ontmoet een patrouille een eenzame man van een andere groep, dan vallen ze hem aan en verwonden ze hem zwaar. Conflicten binnen de groep verlopen heel anders: daar houden chimpansees zich in. Ze hebben elkaar namelijk ook nodig. Na een conflict worden ruzies dan ook vaak weer bijgelegd of verzoend. Volwassenen lijken erop gebrand te zijn een hoge plaats in de rangorde te verwerven. De meest dominante man kan zich echter nooit als een alleenheerser gedragen en moet slim zijn in het verwerven en behouden van steun en het samenwerken met anderen: hij moet aan chimpanseepolitiek doen. Soms komt het ook voor dat volwassen mannen kinderen doden (en ook wel opeten) van vrouwen uit een andere groep. De veronderstelde functie van dergelijke infanticide is dat de moeders dan weer sneller vruchtbaar worden.
Iedere avond maken chimpansees in een boom een vers slaapnest waarin ze de nacht doorbrengen. Het grootste deel van een chimpanseedag wordt gevuld met het zoeken naar voedsel. Dat voedsel, voornamelijk fruit, is in ruime mate voorhanden, maar erg verspreid. Chimpansees maken en gebruiken ook gereedschap om aan voedsel te komen: ze kraken noten door er met stenen of stokken op te slaan, en gebruiken takjes om naar mieren en termieten te hengelen. Er is sprake van cultuur bij chimpansees: ze ontdekken nieuwe gewoonten en technieken en geven die aan elkaar door. Soms kauwen ze op specifieke planten of bladeren als ze zich niet lekker voelen: de stoffen in die planten dienen als medicijn. Vlees maakt ook deel uit van het chimpansee-dieet en volwassen mannen jagen regematig gezamenlijk op bavianen, bosvarkens of franje-apen. Dat gaat altijd met veel opwinding gepaard en de chimpansees die succesvol zijn kunnen er op rekenen dat de anderen om een portie komen bedelen. Er is discussie over de vraag of, als er dan wat vlees afgestaan wordt, er daadwerkelijk sprake is van delen van voedsel.
Over de auteur
Otto Adang (1956) studeerde biologie en ethologie aan de Universiteit Utrecht. Tussen 1979 en 1985 deed hij onderzoek aan de wereldberoemde chimpanseekolonie van Burgers' Zoo in Arnhem, eerst als student, daarna als promovendus aan de Universiteit Utrecht. Als opvolger van Frans de Waal coördineerde hij tussen 1981 en 1985 het chimpanseeonderzoek in Arnhem. Hij promoveerde in 1986 op een proefschrift over de ontwikkeling van quasi-aggressief gedrag ("plagen en pesten") bij chimpansees en schreef later het boek "De machtigste chimpansee van Nederland".
Hij was wetenschappelijk adviseur bij de bekroonde film van Bert Haanstra "Chimps onder elkaar", een vorm van cinematografische ethologie. Vrijwel alle aspecten van het chimpanseegedrag zaten erin: vertoon van slimheid, plagen en pesten, vlooien, rusten, spelen, moederlijk gedrag, onderdanigheid, sex en geweld.
Sinds 1985 doet hij vergelijkend observationeel onderzoek aan het gedrag van mensen: de interactie tussen politie en publiek in potentieel gevaarlijke conflictsituaties. Vanaf 2004 is hij lector Openbare orde en gevaarbeheersing aan de Politieacademie en gasthoogleraar aan de Universiteit van Liverpool (Groot Brittannië).
Onderzoek
De ontwikkeling van quasi-agressief gedrag bij chimpansees
Door middel van plagerig, hinderlijk gedrag doen kinderen informatie op. Die informatie helpt hen bij het functioneren in hun sociale omgeving, net zoals exploratie van het woongebied helpt bij het optimale gebruik daarvan. De betekenis van het onderzoek ligt met name in het vermeerderde inzicht in de wijze waarop kinderen informatie opdoen over hun sociale omgeving. Niet alleen door observatie, imitatie en conditionering treedt sociaal leren op, maar ook doordat de kinderen actief verkenningsgedrag uitvoeren en geconfronteerd worden met effecten van hun eigen handelen. Voor zover een dergelijke sociale exploratie andere groepsleden nadelig kan beïnvloeden, kan het beschouwd worden als een vorm van agressief gedrag. Het aan regels gebonden, wederzijdse, sociale spel biedt niet of nauwelijks de gelegenheid tot het soort "eenzijdig" informatie vergaren waarvan hier sprake is. In de loop van de ontwikkeling verandert het gedrag geleidelijk van karakter en komt het in dienst te staan van andere doelen, die gelegen zijn in het domineren van andere groepsleden. In dit opzicht is het gedrag een voorloper van de eveneens spontane vorm van dominantie-agressie zoals volwassen chimpanseemannen die vertonen.
Weblinks
De machtigste chimpansee van Nederland - chimpansee.homestead.com/nederlands.html
Homepage van Otto Adang - omjadang.homestead.com/nederlands.html
Burgers' Dierenpark - www.Burgerszoo.nl
Frans de Waal - noorderlicht.vpro.nl/artikelen/23455085/
Het Jane Goodall Instituut - www.janegoodall.nl/site/
Publicaties
Adang, O.M.J. (2006) Met alle geweld leren.... De strategische aanpak van risico-evenementen. 's-Gravenhage, Elsevier overheid 3e, herziene druk.
Adang, O.M.J. & J.S. Timmer (2005) Beheersing van gevaar. Praktijkboek voor de opleiding van vuurwapendragenden en de toetsing van geweldstoepassing. 's-Gravenhage, Elsevier overheid 3e, herziene druk.
Adang, O.M.J. & C. Cuvelier (2001) Policing Euro 2000. International police co-operation, information management and police deployment. Tandem Felix, Ubbergen.
Adang, O.M.J. (1999), De machtigste chimpansee van Nederland. Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam.
Adang, O.M.J. (1998) Hooligans, autonomen, agenten. Geweld en politie-optreden in relsituaties. Samsom, Alphen aan den Rijn.
Adang, O.M.J. (1991), Affinitief gedrag bij primaten. In: Tederheid (A.D. de Groot & J.P. Kruijt, redactie), Stichting voor Interdisciplinair Gedragswetenschappelijk Onderzoek (SIGO), Amsterdam.
Adang, O.M.J. (1986), Man-vrouw verschillen bij chimpansees. Bulletin voor het onderwijs in de Biologie 17(101): 86-89.
Adang, O.M.J. (1986), Pesten om te testen. Eos, 10, 26-28.
Adang, O.M.J. (1986), Pesten, plagen, provoceren: de ontwikkeling van quasi-agressief gedrag bij chimpansees. Vakblad voor Biologen 66(2):25-27.
Haanstra, B., O.M.J. Adang & J. A. R. A. M. van Hooff (1984), Chimps onder Elkaar. Bert Haanstra Films bv, Laren.
- - Home - Contact - -
